آلکسا وکوویچ[1]
برای قرن ها، اجداد دور ما به انبوهی از خدایان و الهه ها باور داشتند که ارتباط نزدیکی با طبیعت اطراف خود داشته و بسیاری از رویدادهای طبیعی را به نمایش می گذاشتند.
در این میان برخی از تمدن ها از این عقیده مشرکانه عبور کردند. آن ها معتقد بودند که تنها یک خدا وجود دارد. یک خدای منحصر به فرد که بر فراز هر عامل ماوراءطبیعی قرار می گیرد.
این رویکرد به توحید مشهور بود و خاورمیانه را می توان در زمره یکی از گهواره های اولیه آن دانست.
چه عاملی این فرهنگ های باستانی را وادار ساخت تا از مردمان مشرکی که آن ها را احاطه کرده بودند فاصله بگیرند؟ این مردمان زندگی خود را چگونه بر اساس باور تک خدایی ساختند؟
خاور نزدیک، مهد تغییر
خاورمیانه باستان که اغلب به عنوان گهواره تمدن در نظر گرفته می شود، شاهد توسعه برخی از تاثیرگذارترین و ماندگارترین نظام های مذهبی در تاریخ بشر بوده است.
در این منطقه از جهان بود که نخستین نمونه های شناخته شده عبادی مشرکانه – که در آن جوامع به خدایان متعدد باور داشته و به آن ها احترام می گذاشتند – شکوفا شد. با این حال، در میان چنین نظام های اعتقادی پیچیده ای، ایده ای انقلابی پدیدار شد: توحید و باور به خدایی واحد و قدرتمند.
این گذار از شرک به توحید در خلاء به وقوع نپیوست و محصول تحولات فرهنگی، سیاسی و الهیاتی در طول هزاران سال بود.
ظهور توحید به ویژه از طریق بنی‌اسرائیل و بعدتر زرتشتیان، مسیحیت اولیه و اسلام تقویت شد و چشم انداز مذهبی خاورمیانه را تغییر داد. این رویدادها زمینه را برای ظهور و تحکیم ادیان ابراهیمی که بر جهان امروز تسلط دارند فراهم ساخت.
درک ظهور توحید مستلزم کاوش در ساختارهای سیاسی اجتماعی خاورمیانه باستان، تکامل اندیشه دینی در جوامع خاص و تعاملات منطقه ای گسترده تر است که به شکل گیری این باورها کمک کرده است.
از مفاهیم اولیه توحیدی در الهیات بین النهرین و مصر باستان تا توسعه توحید اخلاقی در اسرائیل باستان، با سفری پیچیده، چندوجهی و سرشار از تداوم و دگرگونی روبرو هستیم.
تصویری از مردوک، اسامه شاکر محمد امین.
پیش از آن که توحید بر منطقه خاورمیانه باستان حاکم شود، چارچوب مذهبی این ناحیه را شرک و نظام چندخدایی تشکیل می داد. شهرهایی مانند اور، بابل و تبس با پرستش خدایان متعددی که باور داشتند جنبه های مختلف جهان طبیعی و ماوراء طبیعی را کنترل می کردند، رشد کردند.
این خدایان و الهه ها اغلب از حوزه های خاصی برخوردار بودند: انلیل خدای هوا در بین النهرین بود؛ در حالی که مردوک خدای اصلی بابل محسوب می شد.
در رویکردی مشابه، در مصر، پانتئون خدایان، از جمله آمون، راع و اوزیریس بر زندگی، مرگ و کیهان نظارت می کردند.
این چارچوب مشرکانه عمیقا در بافت سیاسی و اجتماعی این جوامع باستانی تعبیه شده بود. پادشاهان نیز غالبا از طریق ارتباط با خدای خاصی مدعی مشروعیت الهی بودند و حکومت و سلسله مراتب مذهبی خود را تقویت می کردند.
از خدایان به خدا
خدایان نظام های چندخدایی انسان گونه ای بودند که دارای صفات و عواطف انسانی بودند. آن ها می توانند انتقام جو، مهربان، دمدمی مزاج یا خیرخواه باشند.
بدین ترتیب، برای احترام به این ایزدان، معابدی ساخته می شدند و کاهنان آیین هایی را برای اطمینان از رضایت آن ها و استمرار رفاه و محافظت انجام می دادند.
جهان بینی شرک آمیز همچنین امکان درهم آمیختن خدایان مختلف با یکدیگر که از آن به عنوان سینکرتیسم یاد می شود فراهم می ساخت. به عنوان مثال، خدای مصری آمون اغلب با راع ادغام می شد و یک خدای ترکیبی به نام آمون – راع را به وجود می آورد.
با این حال، در این چارچوب مشرکانه، نشانه هایی از تغییر در آگاهی دینی نیز دیده می شد.
برخی از محققان پیشنهاد می کنند سرودها و نیایش های باستانی سومری، به ویژه آن ها که به سوی خدایانی نظیر انلیل یا اینانا هدایت می شوند، بیانگر تمایل فزاینده بر تاکید بر یگانگی و برتری یک خدا بر دیگران در زمینه های خاص است. گرچه این گرایش ها کاملا توحیدی نیستند، اما بذرهای مفهومی اولیه ای را به تصویر می کشند که بعدتر به توحید می انجامد.
یکی از بحرانی ترین تحولات در ظهور توحید در میان بنی اسرائیل رخ داد. اعمال مذهبی اسرائیلیان باستان که از فرهنگ گسترده کنعانی نشات می گیرد، در ابتدا مشرکانه بود.
همان طور که شواهد باستان شناسی از بت های خانگی و ارجاع به خدایان متعدد در متون اولیه کتاب مقدس، بر این موضوع تاکید می کند. با این حال، با گذشت زمان، پرستش یهوه، که در اصل خدای طوفان و جنگ بود، برجسته تر شد و در قالب تک خدایی درآمد.
تاریخ این گذار اغلب به دوره میان سده های 12 تا 6 پیش از میلاد می رسد. درست در دورانی که بنی اسرائیل درگیر جنگ های مختلف برای بقا و هویت خود بودند.
منبع:
Ancient Origins
[1] Aleksa Vučkovic
