دو ورق از خاوران نامه مولانا محمد بن حسام الدین

شماره 9 گنجینه هنر ایران در موزه متروپولیتن نیویرک

راست: دیدار نویسنده ابن حسام با شاعر فردوسی، ایران، شیراز، حدود 1486-1476

جوهر، آبرنگ مات و طلا روی کاغذ، 8/39 در 9/28 سانتیمتر

دارایی راجرز، 184 55 1955

چپ: عمر دشمنان خود را به دریا پرتاب می اندازد، ایران، شیراز، حدود 1486 – 1476

جوهر، آبرنگ مات و طلا روی کاغذ، 8/39 در 9/28 سانتیمتر

دارایی راجرز، 125 55 1955

این دو تابلو با رنگ‌ های پر جنب و جوش و کنش‌ های بسیار خود، برگرفته از نسخه خطی خاوران ‌نامه (کتاب شرق) – مجموعه ‌ای از داستان ‌های مربوط به علی بن ابی طالب (ع)، داماد محمد (ص) پیامبر اسلام – است. این روایت ‌های عمدتا تخیلی به درگیری‌ علی (ع) و یارانش با شیاطین، اژدها و پادشاهان از جمله حاکم کوباد شاه خاوران می پردازند [1]. اشعار این کتاب که در قالب مثنوی حماسی سروده شده به ابن حسام که در قرن پانزدهم می زیست منسوب است [2]. این اشعار به تقلید از شاهنامه فردوسی نوشته شده اند؛ با این تفاوت که در این جا قهرمان اثر علی (ع) است.

ادای احترام نویسنده به شاعر شاهنامه به ویژه در یکی از نقاشی های حاضر (سمت راست) مشهود است و فردوسی سالخورده (با ریش خاکستری و عصا) را در حال دیدار خیالی با ابن حسام به تصویر می کشد. در تصویر دیگر، عمر (معاصر علی) دشمنان خود را از عرشه یک کشتی فوق‌العاده با سر اسب به دریا پرتاب می‌ اندازد. این افراد از کادر اصلی بیرون افتاده اند و کشتی بر دریای پر آبی حرکت می کند که از حاشیه اثر بیرون زده است [3].

این برگه‌ ها نوعی سبک نقاشی متمایز را نشان می‌ دهند که ویژگی بسیاری از نسخ خطی مکتب در شیراز در اواخر قرن پانزدهم است. تعدادی از برگه ‌های مصور پراکنده از همین دست ‌نوشته که شامل کتیبه ‌هایی با نام «فرهاد»، نقاش ناشناخته و همچنین تاریخ‌ هایی مربوط به  1476 تا 1486 [4] است، در شیراز تحت حکومت آق قویونلوها – یکی از دو سلسله ترکمن که در قرن پانزدهم در غرب ایران، عراق و شرق آناتولی سلطنت می کردند – خلق شده اند. دو نقاشی که در این جا مشاهده می‌ شوند، در اصل بخشی از یکی از قدیمی ‌ترین و بزرگترین نسخ مصور متن خاوران نامه ابن حسام هستند. کتاب یاد شده یک نسخه خطی سنگین بوده که حاوی نزدیک به 700 برگه بوده است. اندازه هریک از این برگه ها 6/40 در 5/30 سانتیمتر بوده است [5]. امروزه برگه های این نسخه در مجموعه‌ های سراسر جهان [6] از جمله موزه متروپولیتن ]7]، موزه بروکلین [8]، کتابخانه چستر بیتی[1] دوبلین [9] و موزه آرتور ام. ساکلر[2] کمبریج ماساچوست [10] و همچنین مجموعه کاخ موزه گلستان تهران [11] نگهداری می شوند.

منابع:

1.See Rieu 1966, vol. 2, pp. 642-43, no. Add. 19,766 (a later seventeenth- century copy of the text in London). The title of this book has been given as both Khavaran-nama (in Ibn Husam’s text) as well as Khavaranama (in some secondary literature). This entry will follow the spelling as it appears in the author’s text.

2. Conflicting dates for the author’s death appear in the historical litera- ture: either A.H. 875 or 893/1470 or 1487-88 A.D. See Rieu 1966 (above) for discussion.

3.These two pieces have been previously published. For cat. 125B, see New York and Venice 1962, p. 66, no. 47, pl. 47 (color detail, fc.

7. 50); for cat. 125A, see Grube 1963b, with black-and-white image on p. 293, fig. 7.
8. See London 1976c, p. 346, nos. 574a-b, which provides this range of dates for the paintings in the Tehran manuscript. In other publications, only the date of 1477 is noted for the paintings in the manuscript.
9. According to Basil Robinson in London 1967, pp. 95-96, no. 125, the manuscript contains a colophon with the date of A.H. 854/1450 A.D., but Robinson doubts its authenticity. For more on the manuscript and its paintings, see New York and Venice 1962, pp. 64-68, nos. 46-49; and Zuka 1963. See also the recent facsimile edition: Khusifi Birjandi, 2002.According to London 1976c, p. 346, nos. 574a-b, the Khavarannama manuscript under discussion is said originally to have contained 685 folios (now reduced to 645) and 155 miniatures (now reduced to 115). The five dispersed folios in the Museum’s collection each measure about sixteen by twelve inches.
10. See New York and Venice 1962, p. 65, for a list of some private collec- tions and museums where folios of the manuscript may be found.
11. Metropolitan Museum (acc. nos. 55.125.1, 55.125.2, 55.125.3, 55.184.1, and 55.184.2).
12. See Brooklyn 1987, pp. 242-43, nos. 185, 186.
13. Robinson, B. 1958, p. 27, states that “seven of the miniatures are in the Chester Beatty Library, Dublin, and the remainder in America.” See also Arberry et al. 1959-62, vol. 3, pp. 60-62, no. 293, which lists a total of ten illustrated folios of the Khavarannama in the Dublin

collection.

10. Khavarannama folios appearing in the Sackler online collection include nos. 1956.23 and 57.1965. See also Simpson 1980, pp. 42-43, no. 11.
11. The manuscript was in the Museum of Decorative Arts, Tehran, but according to Abdullah Ghouchani, it has been moved into the holdings of the Gulistan Palace Museum.

[1] Chester Beatty Library

[2] Arthur M. Sackler Museum