هنر ایران (1): سرامیک در عصر صفوی

بشقاب

ایران، احتمالا مشهد، حدود 1635

خمیر سنگ؛ برش­ خورده، رنگ ­آمیزی شده با لعاب شفاف

ارتفاع: 8.3 سانتیمتر، قطر: 43.4 سانتیمتر

دارایی راجرز[1]، 1924، 24.47.4

 

موج ذائقه ایرانیان عصر صفوی در عرصه سرامیک، در زمان تولید این بشقاب بزرگ، در حال دگرگونی بود. شاه عباس اول در سال های 1608-1607 بیش از 1000 قطعه چینی را در مقبره خانوادگی سلسله خود در اردبیل قرار داد. ظاهرا انگیره اهدای این گنجینه عظیم، ادای نذر به منظور بزرگداشت بنیانگذار سلسله صفوی، شیخ صفی الدین اردبیلی بود؛ با این حال ممکن است آن را نشانی از مد رو به افول سرامیک های چینی – حداقل در سطح دربار – دانست. برای قرن ها، سرامیک های چینی از بالاترین جایگاه در مجموعه های درباری بودند و در زمره اقلام ارزشمند و کمیاب به شمار می آمدند. تاریخ ظروف چینی اهدایی شاه عباس اول ـ از قرن سیزدهم تا اوایل قرن هفدهم ـ نشان می دهد که این ظروف در مدت زمانی طولانی گردآوری شده و در زمان سلطنت او همچنان وارد دربار می شدند [1].

در حالی که سرامیک های آبی و سفید در ایران قرن شانزدهم تولید می شدند، حجم تولید این دست از آثار در نیمه اول قرن هفدهم به شدت افزایش یافت. بازارهای فروش این گونه سرامیک ها مورد مناقشه قرار دارد. بزرگترین مصرف کنندگان این سرامیک ها احتمالا خود ایرانی ها بوده اند. ارتباط مستقیم میان مجموعه‌های اردبیل و تولید نوظهور سرامیک های آبی و سفید در ایران – که برخی احتمال آن را ضعیف می‌ دانند – اغلب بیش از آن که بر مدارک و اسناد مکتوب استوار باشد بر شواهد بصری متکی است. با این وجود، نقاشی ‌های نیمه نخست قرن هفدهم که ظروف بزرگ آبی و سفید را به تصویر می‌کشند که از سوی طیف وسیعی از اقشار اجتماعی – از دراویش گرفته تا روسپی‌ ها – مورد استفاده قرار می گرفتند، بیانگر آن است که ذائقه چنین کالاهایی در سطح جامعه رواج داشته و به وسیله خود جامعه مورد بهره برداری قرار می گرفت. بی تردید تولید این دست از سرامیک ها، مقرون به صرفه تر از واردات چینی آن ها بوده است. همزمان که شاه از مد سرامیک های آبی و سفید چینی دلزده شده بود، رعایای او وارد عمل شدند و این سبک وارداتی را با نیازهای خود تطبیق دادند.

در مرکز این بشقاب دو شیر قرار دارند، یکی در بالا که به سمت چپ گام برمی دارد و به عقب و پایین به سمت دیگری نگاه می کند، و دیگری که رو به راست اثر دراز کشیده، پنجه جلویی چپ خود را روی پای راستش قرار داده و سرش را به سمت بالا و عقب چرخانده است؛ گویی که می خواهد. بر سر حیوان بالایی خود غرش کند. اگرچه این بشقاب، نوعی طرح کلی سیاه را شکل داده است؛ با این حال، این دو شیر به رنگ سفید در پس زمینه آبی کبالت به نمایش در آمده اند. جزئیاتی نظیر یال های آن ها و نقاط کوچک واقع در امتداد پشت و پاهایشان به رنگ سیاه نقاشی شده اند. ابرهای تو پر در اطراف آن ها می چرخند و بیش از آن که آسمانی به نظر برسند، در قالبی گیاهی جلوه می کنند. یک طومار تکراری، نوار وسیع تری را در اطراف دایره چرخان مرکزی پر کرده و نوعی الگوی گل و موج حکاکی شده را در پوشش زیر لعاب مایل به آبی شفاف پدیدار ساخته است. در قسمت بیرونی طرح، نواری از نیم ‌شکوفه‌ های متقابل و طومارهای S مانند به رنگ آبی زیر لعابی در نزدیکی پاها شکل گرفته اند. پایه طرح از نشان متمایز به سبک چینی برخوردار است. لیزا گولومبک[2]، رابرت میسون[3] و پتی پراکتور[4]، نشان بسیار مشابهی را روی پایه یک نمکدان در موزه هنرهای اسلامی[5] از مجموعه موزه های دولتی برلین مشاهده کرده اند. تاریخ اثر یاد شده به به تاریخ 1628-1627 میلادی و 1037 هجری قمری باز می گردد [2]. این نوع علامت را می‌توان در آثار متعلق به کرمان نیز جستجو کرد. استفاده از خطوط سیاه در اواسط دهه 1630 در کرمان متوقف شد. این رویکرد بیانگر آن است که این بشقاب در مشهد تولید ‌شده است [3].

منابع:

1. London 2009, pp. 120-21.
2. Golombek, Mason, and Proctor 2009, pp. 211-12, fig. 5. An almost identical mark appears on a dish in the Victoria and Albert Museum, London. See Crowe 2002, p. 67, no. 37.
3. Golombek 2003, p. 261.

منشا اثر: فرانک گیر مکومبر[6]، بوستون (تا سال 1924، فروش، انجمن هنر آمریکا، نیویورک، 27 فوریه 1924).

 

[1] Rogers

[2] Lisa Golombek

[3] Robert Mason

[4] Patty Proctor

[5] Museum für Islamische Kunst,

[6] Frank Gair Macomber