قرآن عظیم عهد تیموری

1

پنج برگه مجزا از یک نسخه خطی قرآن

ازبکستان کنونی، سمرقند، اواخر قرن چهاردهم تا اوایل قرن پانزدهم (پیش از 1405)

جوهر، آبرنگ مات و طلا روی کاغذ

 (الف) 5/49 در 8/110 سانتیمتر (ب) 5/49 در 2/109 سانتیمتر (ج) 5/49 در 8/110 سانتیمتر (د) 3/73 در 3/107 سانتیمتر (ه) 73 در 7/106 سانتیمتر

دارایی راجرز[1]، 1921، 13، 21.26.12

قادی احمد[2]، کاتب اواخر قرن شانزدهم، در رساله خود درباره خطاطان و نقاشان گذشته، از استاد چپ دست، عمر اقطا[3] یاد کرده است که برای پروردگار زمان، امیر تیمور گورکان، نسخه ای نوشته است. قرآن به خط غبار به قدری کمیاب بود که می شد آن را در درون حفره یک انگشتر به ارباب دوران تقدیم کرد؛ با این حال، از آن جا که کلام خداوند با حروفی کوچک نوشته شده بود، تیمور آن را تایید نکرد و در نهایت، نسخه ای بسیار بزرگ که هر یک از خطوط آن یک ذراع بود را نوشت و به خدمت سلطان برد [1].

از قرآن توصیف شده در این حکایت که برای تیمور، مؤسس و حکمران سلسله تیموریان (حدود 1370تا 1507) نوشته شد، نسخه برداری شده است. به گفته قادی احمد، پس از آن که تیمور نسخه مینیاتوری آن را نپذیرفت، نسخه دیگری نوشته شد که به قدری بزرگ و سنگین بود که باید به وسیله گاری حمل می ‌شد [۲]. گمان می‌رود پایه کتاب سنگی ای که در صحن مسجد بی ‌بی خانم در سمرقند وجود دارد متعلق به همین کتاب باشد که چند سال بعد توسط نوه تیمور، الغ بیگ (متوفی 1449) ساخته شد تا نسخه خطی را در خود جای داده و خواننده را قادر سازد در زمان برگزاری نماز جمعه مبادرت به تورق آن کند. حکایت قادی احمد احتمالا تا حدودی تخیلی باشد؛ زیرا تولید مصحفی تا این حد بزرگ باید به سفارش مستقیم دربار صورت گرفته باشد تا تصمیم شخص خوشنویس. با این حال، اندکی تردید وجود دارد که صفحات دیگر این نسخه خطی در بسیاری از موسسات سراسر جهان به صورت پراکنده باقی مانده باشد. این کتاب در زمان قادی احمد – کمتر از 2 قرن پس از نگارش – از هم باز شد و صفحات آن پراکنده شدند. برگه های آن به صورت افقی در 3 قسمت بریده شدند؛ به طوری که 7 سطر اصلی هر صفحه به دو بخش دو خطی و یک قسمت مرکزی سه قسمتی تقسیم شد.

موزه متروپولیتن در طول سال ها موفق شده است 6 قطعه از این کتاب را به دست آورد. 3 برگ از آن در سال 1918، 2 برگ در سال 1921 و 1 برگ در سال 1972 به مجموعه اضافه شدند. تحقیقات نگارنده در اوایل دهه 1990 نشان داد که در کمال شگفتی، 5 قطعه مربوط به سال های 1918 و 1921، بخشی پیوسته از سوره 28 قرآن (از پایان آیه 79 تا ابتدای آیه 84) است. بازسازی مناسب برگ های مصحف باعث شد تا زمینه نمایش عمومی آن ها فراهم شود و امروزه این 5 برگ قرآن که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند، بخشی افتخارآمیز از گالری های جدید هنر اسلامی را تشکیل داده اند.

این صفحات در قالب بازآفرینی شده خود به بینندگان فرصت می دهند تا از نمونه استثنایی خوشنویسی خط شکسته لذت برده و به تحسینشان بپردازند. از ویژگی های مهم این صفحات، ضربات استادانه عمر اقطا است که با نوک قلم نی بزرگ به دست آمده و هریک از آن ها به تنهایی 1 سانتیمتر عرض دارند. کتابت او بر روی ورق های عظیم کاغذ صیقلی صورت گرفته است و در این میان، نام هیچ حامی، کاغذساز یا خوشنویس دیگری که این کار عظیم را انجام داده باشد گزارش نشده است.

1. احمد بن میر منشی 1959م، ص. 64.
2. بلر[4] و بلوم[5] در سال 2006 اظهار داشتند اندازه هر صفحه در ابتدا حدود 55/1 در 2/2 متر بوده و نسخه کامل کتاب شامل 1500 برگ بوده است. بدین ترتیب برای نگارش آن نیاز به 2700 متر مربع فضا بوده است.

منبع:

Cat. 117 A-c: Samuel T. Peters, New York (until 1918)

Cat. 117 D, E: Hagop Kevorkian, New York (until 1921; sale, Anderson Galleries, New York, January 26-29, 1921, lot 722, to MMA)

[1] Rogers

[2] Qadi Ahmad

[3] Umar Aqta

[4] Blair

[5] Bloom